Công chúa nào lấy vua láng giềng, giúp mở rộng lãnh thổ Việt Nam?

Người được nhắc tới chính là công chúa Huyền Trân (1287-1340), con gái út của vua Trần Nhân Tông và hoàng hậu Khâm Từ Bảo Thánh, cũng là em gái vua Trần Anh Tông.

Theo Đại Việt sử ký toàn thư, năm 1301 vua Trần Nhân Tông với tư cách là Thái thượng hoàng khi đi du ngọan đến nước Chiêm Thành, được chứng kiến nền văn hiến phát triển nên có ý muốn kết giao.

Trước khi ra về, ông đồng ý gả con gái cho vua Chiêm Thành là Chế Mân, dù lúc đó vua đã hơn 80 tuổi.

Tháng 6/1306, công chúa Huyền Trân (khi đó vừa tròn 19 tuổi) được gả đi cho vua Chiêm, theo lời hứa trước đây của Thái thượng hoàng Trần Nhân Tông.

Vua Chiêm cống 2 châu Ô, Lý làm sính lễ. Hai châu này được đổi tên thành Thuận và Hóa, gồm vùng đất phía nam tỉnh Quảng Trị và toàn bộ tỉnh Thừa Thiên Huế ngày nay.

Sau khi kết hôn, vua Chiêm Thành phong Huyền Trân làm Vương hậu. Về làm dâu nước Chiêm Thành, Huyền Trân quyết tâm học tiếng Chăm, tìm hiểu phong tục tập quán, học âm luật và lập ra đội vũ nữ nhạc công làm cho hai dân tộc hiểu biết và tôn trọng nhau.

Sử sách ghi chép: "Công chúa thông tuệ như bậc trí giả''. Trong khi vua Chế Mân nhận xét về vợ: ''Đoá bạch trà kiều diễm của ta, nàng làm ta vừa ngạc nhiên, vừa xúc động''.

Một năm sau khi trở thành Vương hậu, vua Chế Mân chết, Huyền Trân công chúa được vua Trần Anh Tông sai tướng Trần Khắc Chung cướp về, vì theo tục lệ Chiêm Thành, hễ vua mất thì hoàng hậu phải lên giàn hỏa thiêu để chết theo.

Về nước, bà xuất gia tu tại núi Trâu Sơn còn gọi là núi Vũ Ninh, thuộc huyện Quế Dương, trấn Kinh Bắc với pháp danh Hương Tràng. Năm 1311, Hương Tràng về Thiên Bản lập chùa tu hành để gần gũi quê hương Thiên Trường và người cô là công chúa Thụy Bảo cũng đang tu hành ở đó.

Địa điểm Hương Tràng tu hành là núi Hổ với ngôi chùa có tên chữ là Quảng Nghiêm tự, tên Nôm thường gọi là chùa Nộn Sơn. Tại đây, hai người cùng tu hành, phụng sự Phật pháp, khai hoang lập ấp, dạy dân trồng cây lương thực để cuộc sống ấm no, trồng cây thuốc Nam để chữa bệnh và không ngừng chăm lo cho đời sống nhân dân trong vùng ngày càng thịnh vượng.

Năm 1340, ni sư Hương Tràng thảnh thơi về cõi tịnh. Sau khi bà mất, nhân dân làng Hổ Sơn lập am thờ trên chùa Nộn Sơn để tri ân công đức.

Tưởng nhớ công lao của Huyền Trân công chúa với quê hương đất nước, hiện nay nhiều địa phương trên cả nước lập đền thờ. Đặc biệt với người dân Hổ Sơn, bà trở thành vị thần có công lao hộ quốc cứu dân không chỉ trong tâm thức người dân mà còn được các triều đình phong kiến ghi nhận.