Nhờ những tiến bộ vượt bậc của y học và việc mở rộng tiếp cận thuốc kháng virus (ARV), HIV không còn là "án tử" như vài thập niên trước. Tuy nhiên, thành công trong điều trị lại mở ra một thách thức mới là người cao tuổi sống chung với HIV gia tăng. Khi tuổi tác tăng lên, họ đối mặt với "gánh nặng kép" - vừa chịu ảnh hưởng của quá trình lão hóa, vừa mang trong mình các bệnh mạn tính phức tạp.
1. Lão hóa sớm - hệ quả sinh học của nhiễm HIV kéo dài
Theo Tổ chức Y tế Thế giới (WHO), người nhiễm HIV thường trải qua quá trình lão hóa sớm hơn 5-10 năm so với người không nhiễm. Virus HIV gây ra tình trạng viêm mạn tính và kích hoạt hệ miễn dịch kéo dài, khiến các tế bào và mô trong cơ thể bị tổn thương, dẫn đến hiện tượng "già hóa sớm".
Ngay cả khi tải lượng virus đã được kiểm soát tốt, nguy cơ mắc các bệnh của tuổi già như tim mạch, loãng xương, sa sút trí tuệ, đái tháo đường hay ung thư vẫn cao hơn đáng kể so với dân số chung. WHO cảnh báo rằng thế giới đang chứng kiến "thế hệ người cao tuổi nhiễm HIV đầu tiên trong lịch sử" - những người được cứu sống nhờ thuốc ARV nay đang bước vào giai đoạn lão hóa với nhiều thách thức chưa từng có.
Người cao tuổi nhiễm HIV phải đối mặt với nhiều vấn đề sức khỏe so với người trẻ tuổi.
Theo dữ liệu mới nhất từ Trung tâm Kiểm soát và Phòng ngừa Dịch bệnh (CDC) Hoa Kỳ, trong số gần 1,1 triệu người được chẩn đoán nhiễm HIV tại Hoa Kỳ vào năm 2022, khoảng 54% (596.044) ở độ tuổi từ 50 trở lên. Ngoài ra, những người từ 50 tuổi trở lên chiếm khoảng 16% trong số 38.043 ca chẩn đoán HIV mới vào năm 2022 ở nhóm người từ 13 tuổi trở lên tại Hoa Kỳ và 6 vùng lãnh thổ cùng tiểu bang liên quan.
Tại Việt Nam, theo Cục Phòng bệnh (Bộ Y tế), hiện có khoảng 160.000 người đang điều trị ARV, trong đó gần 15% là người trên 50 tuổi - một tỷ lệ tăng nhanh trong vài năm gần đây. Dự báo, nhóm này sẽ tiếp tục gia tăng khi tuổi thọ trung bình của người nhiễm HIV ngày càng được kéo dài.
2. Gánh nặng bệnh mạn tính và khoảng trống trong chăm sóc người cao tuổi nhiễm HIV
Người cao tuổi có nhiều khả năng mắc nhiều bệnh lý đi kèm (đa bệnh) hơn người trẻ tuổi. Tuy nhiên, người cao tuổi nhiễm HIV cũng có mức độ đa bệnh lý cao hơn so với những người cùng độ tuổi không nhiễm HIV.
Người cao tuổi nhiễm HIV có chung nhiều vấn đề sức khỏe với nhóm dân số nói chung từ 50 tuổi trở lên: Mắc nhiều bệnh lý hoặc tình trạng mạn tính, sử dụng nhiều loại thuốc, thay đổi về khả năng thể chất và nhận thức, dễ bị tổn thương hơn trước các yếu tố gây căng thẳng.
Ngoài ra, mặc dù việc điều trị HIV hiệu quả đã làm giảm nguy cơ mắc các bệnh lý chỉ điểm AIDS ở người cao tuổi nhiễm HIV nhưng nhiều bệnh lý không liên quan đến AIDS lại thường xuyên xảy ra ở người cao tuổi nhiễm HIV, chẳng hạn như bệnh tim mạch, đái tháo đường, bệnh thận và ung thư. Những tình trạng này có thể liên quan đến một số yếu tố tương tác, bao gồm tình trạng viêm mạn tính do HIV gây ra.
Theo Chương trình phối hợp của Liên Hợp Quốc về HIV/AIDS (UNAIDS), có tới 70% người trên 50 tuổi nhiễm HIV trên toàn cầu đang sống ở các quốc gia có thu nhập thấp và trung bình, nơi hệ thống y tế còn thiếu dịch vụ quản lý bệnh mạn tính. UNAIDS nhận định: Thách thức hôm nay không chỉ là giúp người bệnh sống sót, mà là giúp họ sống khỏe mạnh, có phẩm giá và hòa nhập xã hội.
UNAIDS cũng chỉ ra rằng, HIV và lão hóa đều làm suy yếu hệ miễn dịch, khiến người bệnh dễ mắc các bệnh "cộng sinh" như rối loạn nhận thức, trầm cảm, mất ngủ và suy giảm trí nhớ. Tuy nhiên, những vấn đề này chưa thực sự được ưu tiên trong các chương trình điều trị HIV truyền thống, dẫn đến tình trạng nhiều người cao tuổi bị bỏ sót nhu cầu chăm sóc tinh thần và phục hồi chức năng.
Người cao tuổi nhiễm HIV cần được kết nối với dịch vụ chăm sóc HIV và tiếp cận các dịch vụ sức khỏe để duy trì sức khỏe.
Sống chung với HIV mang đến những thách thức nhất định, bất kể tuổi tác. Tuy nhiên, người cao tuổi nhiễm HIV có thể phải đối mặt với những vấn đề khác so với những người trẻ tuổi, bao gồm sự cô lập xã hội và cô đơn hơn. Kỳ thị cũng là một mối quan tâm đặc biệt đối với người cao tuổi nhiễm HIV. Kỳ thị ảnh hưởng tiêu cực đến chất lượng cuộc sống, hình ảnh bản thân và hành vi của họ, và có thể ngăn cản họ tiết lộ tình trạng HIV hoặc tìm kiếm dịch vụ chăm sóc sức khỏe hoặc dịch vụ xã hội mà nhiều người cao tuổi có thể cần.
3. Hướng tới mô hình chăm sóc tích hợp và nhân văn
Trước xu hướng "già hóa" của HIV, WHO và UNAIDS đều khuyến nghị các quốc gia cần tích hợp điều trị HIV vào hệ thống chăm sóc sức khỏe tổng thể, đặc biệt là y tế lão khoa. Thay vì chỉ tập trung vào kiểm soát tải lượng virus, mô hình mới hướng tới quản lý toàn diện sức khỏe người bệnh - bao gồm điều trị bệnh mạn tính, hỗ trợ tâm lý, dinh dưỡng, phục hồi chức năng và tư vấn xã hội.
WHO cho rằng, để duy trì chất lượng sống cho người cao tuổi nhiễm HIV, các nước cần đào tạo nhân viên y tế chuyên về lão hóa trong bối cảnh nhiễm HIV, đồng thời đầu tư vào hệ thống theo dõi và chăm sóc lâu dài. Một số quốc gia như Thái Lan, Brazil hay Nam Phi đã triển khai mô hình chăm sóc tích hợp tại cộng đồng, giúp giảm 25–30% tỷ lệ bỏ điều trị và cải thiện đáng kể sức khỏe tinh thần của người bệnh.
Theo UNAIDS, đến cuối năm 2024, toàn cầu có hơn 9 triệu người trên 50 tuổi sống chung với HIV, gấp đôi so với năm 2010. Đây vừa là thách thức, vừa là minh chứng cho hiệu quả của thuốc ARV và nỗ lực không ngừng của các quốc gia trong phòng, chống HIV/AIDS suốt hơn 4 thập niên qua.
HIV từng là nỗi sợ hãi và định kiến nhưng ngày nay, câu chuyện của người cao tuổi sống chung với HIV là minh chứng cho sức mạnh của y học, của chính sách nhân văn và của tinh thần bền bỉ của con người như WHO từng nhấn mạnh: Khi thế giới hướng tới chấm dứt đại dịch AIDS, đừng để những người đã đi cùng chúng ta suốt hành trình ấy bị lãng quên khi họ bước vào tuổi già.
