Thời của Tạp chí (phần 6): "Chìa khoá" mang tên khác biệt

Tạp chí và báo trong từ ghép “báo- chí” đã từng có những vùng giao thoa khá rộng lớn, mà ngay từ thuở ban đầu, ở đó đã cùng lúc hiện diện hàng loạt thể loại chung. Đó là những thể loại quan trọng làm nên giá trị cốt lõi của mọi ấn phẩm trên mọi nền tảng ở mọi thời đại : Ghi chép, bình luận, phỏng vấn.

Ở thời điểm huy hoàng nhất, khi mạng xã hội chưa ra đời và báo chí gần như chiếm lĩnh toàn bộ lãnh thổ của khái niệm truyền thông, khu vực “phi quân sự” ấy, nói đúng hơn là vùng chồng lấn giữa hai miền báo và chí ấy có diện tích rộng lớn và sức ảnh hưởng mạnh mẽ.

Không chỉ có vậy, ngay cả ở bên ngoài biên giới của vùng giao thoa thì những thể loại đặc trưng vốn là phương tiện phác họa nên hình hài khác nhau của hai miền, thậm chí có thể coi đó là những vùng khí hậu riêng biệt tạo nên sức nóng trong thông tin báo và độ lạnh trong thông tin chí, cũng hòa lẫn vào nhau đến mức khó phân biệt trong một mối liên kết huyền hoặc, khó diễn nên lời giữa tác phẩm báo chí và cuộc sống được khám phá, phản ánh và nghiền ngẫm.

Mối liên kết ấy được lý giải bằng một hiện tượng tưởng như thuộc về khoảng mờ trong nhận thức của độc giả: Đôi khi đọc một bản tin sâu- với dung lượng dài, dày công tác nghiệp, chạm đến các ngóc ngách vi tế nhất của sự kiện bằng một văn phong tường thuật giàu cá tính trên nhật báo cũng khiến người ta liên tưởng đến những bài nghiên cứu công phu trên tạp chí và ngược lại.

Như vậy, xét cho cùng, cách dùng một hình thức chung làm nguyên lý mở rộng cho cả tạp chí lẫn nhật báo xuất phát từ nhận thức của người đọc: Họ có quyền không cần biết mình đang đọc báo hay tạp chí, họ chỉ cần biết đó là thông tin mà họ thấy hấp dẫn và hữu ích. Về mặt lý thuyết, hiện tượng này khiến cách đặt vấn đề về việc phân định giữa báo và tạp chí theo hướng tìm kiếm những “điều ước” về hình thức (bao gồm cả thể loại và định kỳ xuất bản) đều rất mơ hồ, không có căn cứ cả về thực tiễn và lý luận.

Thậm chí, ngay cả việc mặc định đối tượng hướng tới của thông tin trên báo là sự kiện, còn thông tin trên tạp chí là vấn đề cũng mang tính ước lệ, bởi lẽ trên thực tế, đào sâu sự kiện sẽ phát hiện ra vấn đề ẩn giấu phía sau, đồng thời khái quát vấn đề cũng làm sáng rõ hơn mọi mặt của sự kiện.

Chính vì vậy, nếu cứ soi xét theo cách san phẳng một thế giới cong và nối liền về mặt hình thức của tạp chí với báo-một nghi thức phá hoại sáng tạo, giống như hành vi đập dẹt gương cầu thành hình chiếu phẳng-sẽ tự xô đẩy mình dấn thân vào một chủ nghĩa hiện thực tăm tối nhất, đồng nghĩa với việc thiết lập một tôn ti vô nghĩa và không có thực, trong một xã hội thông tin mà các sự kiện được tái tạo lại bằng khái niệm tin tức báo chí.

Vậy thì điều gì làm nên sự khác biệt giữa báo và tạp chí (và quan trọng hơn là sự khác biệt nhỏ trong một thực thể chung này sẽ tạo ra sự khác biệt lớn hơn giữa báo chí và mạng xã hội như thế nào?) Cá nhân tôi cho rằng, trả lời được câu hỏi này cũng đồng nghĩa với việc nắm được chiếc chìa khóa của thành công, mở ra không gian sinh tồn và phát triển của báo chí nói chung và tạp chí nói riêng.

Trước hết, trong lịch sử, báo và tạp chí đã từng thiết lập nên gần như toàn bộ không gian truyền thông, còn hiện tại, không gian ấy được mở rộng đến mức, thông tin báo chí gần như chỉ còn là một dòng hải lưu trên biển tin tức. Để dòng chảy ấy trở nên mạnh mẽ và là động lực của việc chuyên chở thông tin hoàn toàn phụ thuộc vào việc báo chí có hoàn thành sứ mệnh “tải đạo” hay không, đủ mạnh để xua đi rác rưởi, hiển lộ san hô và ngọc trai trên biển truyền thông trong thời đại công nghệ 4.0 hay không?

Bằng trải nghiệm cá nhân trong nghề, tôi linh cảm rất rõ ràng rằng, để hoàn thành sứ mệnh đó, nói cách khác là muốn tồn tại và phát triển được thì chắc chắn báo chí hiện đại phải vượt ra ngoài khái niệm người đưa tin theo cách hiểu truyền thống (mà mạng xã hội cũng làm được, thậm chí làm được nhiều hơn) để trở thành một nơi ký thác cảm xúc, nhận thức và cả trí tưởng tượng của người đọc.

Trên thực tế, trong cái dáng vẻ của một đấng “tạo hóa” mà quyền phép đã mai một khá nhiều, để không bị gầy mòn đi, báo chí hiện đại đang hướng đến việc xây dựng một không gian thông tin riêng biệt với những kích cỡ và giới hạn của riêng nó, và đến lượt mình, trong cái không gian thông tin được bảo vệ đó, tạp chí và báo lại đang sắp đặt nơi cư trú riêng,cư dân riêng và đời sống riêng của mỗi loại hình.

Ước lệ và mờ tối, ranh giới của “báo” và của “chí”- theo thiển ý của cá nhân tôi- được gói gọn trong 2 từ : tin tức (news) và câu chuyện (story). Đường chân trời ở giữa 2 từ này phân định lối viết và cách tiếp cận đề tài của 2 loại hình. Tuy nhiên, xét cho cùng, chân trời tưởng như viễn thẳm đó lại chính là một sự dung hợp giữa bầu trời và mặt đất theo nghĩa: news chính là một phiên bản ngắn, nhanh, đơn giản của story và ngược lại.

Các tờ báo biểu đạt cho cư dân (ở đây chính là bạn đọc) trong không gian “thông tin news” của mình bằng phương thức nghiêng nhiều hơn về phản ánh. Như một quán tính truyền thống, nó chưa từ bỏ nỗ lực thiết lập một chuỗi câu hỏi chung cho tất cả sự kiện theo mô thức 5W1H (Ai, cái gì, ở đâu, bao giờ, tại sao và như thế nào?), rồi đi tìm từng câu trả lời (càng nhiều càng tốt) theo tiêu chí cụ thể nhất, sớm nhất,chính xác nhất.

Tốc độ, ngắn gọn,chộp lấy khoảnh khắc hiện sinh, nó là một sự miêu tả nguyên mộc và vô tính đối với sự kiện, không có góc nhìn hay cảm xúc. Bằng cách đó, nhật báo thiết lập nên tin tức- một cách kể chuyện sáng rõ, rút gọn, thân thuộc mà ở đó sự kiện đơn thuần là một tiến trình, không được cắt nghĩa và lý giải khi mô tả.

Trong không gian của news, chỉ có sự tồn tại của nguyên nhân và kết cục, mỗi hành vi không phải là một cảnh ngộ, mỗi nhân vật không phải là một số phận- đơn giản vì đó không phải mối quan tâm của tin tức.Ở giác độ đó, vào thời tiền Internet, nhật báo tin tức có thể tiếp cận số đông nhờ ưu thế đặc biệt về tốc độ. Nhưng rồi thời cuộc đổi thay, ưu thế đó lại chính là cội nguồn sâu xa của thất bại, khi nó bị rớt lại phía sau cuộc đua với mạng xã hội và đường càng xa càng mịt mù hy vọng.

Trong khi đó, ở chiều ngược lại, không gian story của tạp chí là nơi hiển lộ bề dày và chiều sâu của sự kiện, một thế giới được tạo lập bởi sự sáng tạo của nhà báo-người kể chuyện, trong hành trình phản chiếu hiện thực dưới góc nhìn, biến hành vi thành cảm xúc-luôn có cơ hội tồn tại và phát triển trước mọi cuộc tấn công của các loại hình truyền thông khác.

Điều quan trọng là trong bối cảnh mạng xã hội đang thiết lập một trật tự truyền thông mới: người đọc tin đồng thời là người đưa tin (một cách tự nhiên chủ nghĩa),thông tin báo chí-do vậy-phải hàm nghĩa một sáng tạo hơn là một phản ánh, điều mà cư dân mạng không làm được. Tính chất nước đôi đó của thông tin báo chí như một giao ước buộc chặt nhà báo vào đời sống xã hội, cho dù họ đang làm báo hay làm tạp chí, chất lên vai họ trách nhiệm về tính chính xác, trung thực, gợi mở hay định hướng. Ở góc độ này, tạp chí-đúng hơn là phương thức tiếp cận thông tin của tạp chí-chiếm ưu thế.

Có một câu chuyện về báo chí luôn gợi cho tôi một linh cảm về thắng lợi tương lai của loại hình tạp chí ngay từ khi báo chí in chưa thoái trào. Tôi không nhớ rõ thời điểm cụ thể của sự kiện, nhưng địa điểm thì diễn ra ở London- “cái nôi” của rất nhiều tờ báo săn tin giật gân. Sự việc rất đơn giản: Một cô gái trẻ bị shock nặng và ngất xỉu trên đường phố khi phát hiện ra bị mất cắp một chiếc xe ô tô rất cũ, giá trị không lớn. Sự kiện này thoảng qua trên mẩu tin vắn của một vài nhật báo tin tức ngay sau đó và mất tích trong tâm trí bạn đọc, không kịp sống sót sau 24 giờ.

Một tuần sau, nó đột ngột rực sáng trên một tờ tạp chí như huyền thoại phượng hoàng tái sinh từ trong tro tàn và gây chấn động dư luận.Tờ tạp chí này, sau thời gian tìm hiểu ngọn nguồn sự kiện, đã đăng tải lá thư của cô gái gửi tên đạo chích với một tầng thông tin khác ẩn giấu phía sau chiếc xe cũ nát bị đánh cắp. Bức thư viết đại ý rằng: “Khi lấy đi chiếc xe cũ, hầu như không có giá trị về vật chất, anh không biết rằng, anh đã đánh cắp kỷ niệm quý giá nhất của đời tôi, vì chiếc xe đó là kỷ vật của bố tôi để lại sau khi qua đời.Trọn đời ông đã sống và làm việc như một người đàn ông đích thực với trên 20 năm gắn bó cùng chiếc xe.

Mỗi lần ngồi trên chiếc xe đó, tôi như gặp lại bố tôi, người giờ đây đã đi xa vào cõi vĩnh hằng. Anh đã đánh cắp niềm vui và quá khứ của tôi, anh biết không?”. Ngay lập tức, tờ tạp chí hết veo sau vài giờ phát hành, và ở khắp nơi, mọi người trở nên đồng điệu với nhau hơn trong cảm xúc phẫn nộ với hành vi của tên đạo chích, chia sẻ sự đau buồn của cô gái mất xe.Thậm chí chỉ sau một ngày, bạn đọc thông qua tạp chí này đã quyên góp ủng hộ một số tiền đủ cho cô gái mua một chiếc xe mới.

Trong trường hợp này, không gian thông tin của tạp chí (với đặc trưng của khái niệm story) đã làm bùng nổ cảm xúc qua việc nhìn ra câu chuyện nhân sinh đằng sau sự kiện.Như vậy, bài viết trên tờ tạp chí nọ còn hơn là một thể nghiệm báo chí, bởi nó ngân nga giai điệu của sáng tạo, tương phản hoàn toàn với những thanh âm cộc lốc và khô khan của phản ánh mà các bản tin vắn về đề tài này thể hiện - một sự tương phản gần như hoàn hảo giữa news và story, giữa “báo”và “chí” trong việc thiết lập nên thông tin.

Nó cũng là lý do, một số người đã sai khi dự đoán cái chết của tạp chí, giống như cách họ dự đoán cái chết của radio sau khi truyền hình ra đời.Vượt lên các loại hình truyền thông khác, tạp chí góp phần tạo lập thế giới riêng biệt của mỗi người. Nó không chỉ giúp ta hiểu rõ hơn nhu cầu và suy nghĩ về bản thân, về xã hội, tư vấn cho ta về cuộc sống trong mọi mặt đời thường: ăn,ở, mặc ,đi lại,học hành (“dòng” tạp chí giải trí-hướng dẫn tiêu dùng), cung cấp những tri thức chuyên sâu và hấp dẫn trong các lĩnh vực chuyên môn (“dòng” tạp chí chuyên ngành) mà ở một góc độ khác, nó là “kim chỉ nam” về tư tưởng, về đường lối của mỗi quốc gia (“dòng” tạp chí nghiên cứu, lý luận)...